Έκθεση Γ' λυκείου: θεωρία & ασκήσεις (1ο κεφάλαιο)

Ι. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΘΕΩΡΙΑΣ: ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ
Α. Επίκληση στη λογική

Ο πρώτος τρόπος πειθούς που παρουσιάζεται στο βιβλίο είναι η επίκληση στη λογική. Στο σημείο αυτό εξετάζονται τα σχετικά με:

α) τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια.

β) την ανάπτυξη επιχειρηματολογίας με την παραγωγική και την επαγωγική μέθοδο.

γ) την εγκυρότητα, την αλήθεια και την ορθότητα ενός επιχειρήματος

δ) την αξιολόγηση του επιχειρήματος.

Επιχειρήματα και τεκμήρια

Επιχείρημα είναι κάθε σειρά λογικών προτάσεων που παρατίθενται κλιμακωτά για τη στήριξη ή την ανατροπή μιας θέσης (απόφανση) και καταλήγουν σε ένα αιτιολογημένο συμπέρασμα.

Συλλογισμός είναι η διαδικασία με την οποία καταστρώνεται ένα επιχείρημα. Αποτελείται από μία ή περισσότερες —τυπικά από δύο— προτάσεις (προκείμενες), οι οποίες είναι η βάση για να αποδεχτούμε μια άλλη πρόταση, δηλαδή το συμπέρασμα, που ακολουθεί λογικά τις προκείμενες.
Οι δύο προτάσεις (προκείμενες) που τυπικά χρησιμεύουν ως βάση του συλλογισμού ονομάζονται: μείζων (συνήθως η πρώτη και πάντως αυτή που περιέχει το κατηγόρημα του συμπεράσματος) και ελάσσων (συνήθως η δεύτερη και πάντως αυτή που περιέχει το υποκείμενο του συμπεράσματος).

Τεκμήριο είναι κάθε στοιχείο που αποτελεί μια συγκεκριμένη πληροφορία και χρησιμοποιείται για την ισχυροποίηση του επιχειρήματος, όπως τα παραδείγματα, οι αλήθειες, τα γεγονότα, οι αυθεντίες, τα στατιστικά στοιχεία, τα πορίσματα ερευνών κτλ.

Τους συλλογισμούς τους χωρίζουμε:

Α. Κατά το είδος της συλλογιστικής πορείας που ακολουθούν, σε:
α) παραγωγικούς
β) επαγωγικούς
γ) αναλογικούς

Β. Κατά τη μορφή, σε:
α) κατηγορικούς
β) υποθετικούς
γ) διαζευκτικούς

Αξιολόγηση του επιχειρήματος

Ένα επιχείρημα έχει αποδεικτική ισχύ, δηλαδή είναι απόδειξη, όταν:
α) είναι αληθές (ως προς το περιεχόμενο του) και
β) είναι έγκυρο (ως προς τη μορφή του) ή, αλλιώς, όταν οι προκείμενές του είναι αληθείς και το συμπέρασμά του απορρέει από αυτές με λογική αναγκαιότητα.
Βέβαια, αν οι αληθείς προκείμενες είναι γενικά αποδεκτές αλήθειες, η αποδεικτική ισχύς του επιχειρήματος είναι μεγάλη, ενώ, αντιθέτως, είναι αμφιλεγόμενη και περιορισμένη όταν οι προκείμενες είναι απλώς προσωπικές απόψεις.

Όσον αφορά στους επαγωγικούς συλλογισμούς, βέβαιο συμπέρασμα προκύπτει μόνο από την τέλεια επαγωγή, ενώ από ατελή επαγωγή έχουμε συμπέρασμα πιθανολογικού χαρακτήρα.

Έχουμε τρία είδη επαγωγικού συλλογισμού, οπότε διαφορετικά αξιολογούμε το καθένα:

α) Συλλογισμός με γενίκευση
Η γενίκευση κρίνεται επιτρεπτή αν τεκμηριώνεται από επαρκή στοιχεία, αλλά επισφαλής αν τα στοιχεία είναι ανεπαρκή.

β) Συλλογισμός με αίτιο-αποτέλεσμα
- Η αιτιώδης σχέση υφίσταται αν τα δεδομένα συνδέονται όντως λογικά (ως αίτιο-αποτέλεσμα) και όχι χρονολογικά (τι προηγήθηκε και τι ακολούθησε).
- Είναι λάθος να προβάλλεται ως μοναδική μία από τις πολλές αιτίες που οδηγούν σ' ένα αποτέλεσμα.
- Η αιτιώδης σχέση είναι ισχυρή όταν, για να προκύψει το αποτέλεσμα, η αιτία είναι συγχρόνως αναγκαία, δηλαδή το αποτέλεσμα δεν μπορεί να προκύψει χωρίς αυτή, και επαρκής, δηλαδή αρκεί αυτή μόνο για να προκύψει το απο¬τέλεσμα.
Αν η αιτία είναι αναγκαία αλλά όχι επαρκής, ή επαρκής αλλά όχι αναγκαία, ο συλλογισμός μας είναι αδύναμος λογικά.

γ) Συλλογισμός με αναλογία
- Η μεταφορική αναλογία πρέπει να έχει ίση αποδεικτική ισχύ μ' ένα λογικό επιχείρημα.
- Η κυριολεκτική αναλογία, προκειμένου να μην είναι αυθαίρετη, πρέπει να καταδεικνύει τις ομοιότητες ανάμεσα στα συγκρινόμενα αντικείμενα με στοιχεία επαρκή και εύστοχα επιλεγμένα, ώστε να είναι σχετικά με το θέμα.

ΙΙ. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ (Πανελλαδικές εξετάσεις 2004)

Β3. Ποια είναι η συλλογιστική πορεία (παραγωγική - επαγωγική) του παρακάτω συλλογισμού; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

- οπού απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδιά του.
- σε παλαιές εποχές απουσίαζε ο ανταγωνισμός.
Άρα, ο άνθρωπος σε παλιές εποχές δεν πλούτιζε τα εφόδια του.
Να αξιολογήσετε τον παραπάνω συλλογισμό ως προς την αλήθεια, την εγκυρότητα και την ορθότητά του. (Να θεωρήσετε ότι οι προκείμενες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα). Μονάδες 8

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ:
Β3. Η συλλογιστική πορεία που ακολουθείται είναι παραγωγική. Ο συγγραφέας ξεκινά από μια άποψη με γενική, καθολική ισχύ και καταλήγει σε μια θέση με ειδικότερο περιεχόμενο. (Γενικό -» Ειδικό). Επιπλέον, ο συλλογισμός είναι ορθός, αφού είναι έγκυρος και συνάμα αληθής από τη στιγμή που το συμπέρασμα προκύπτει αβίαστα από τις προκείμενες (εγκυρότητα) και το περιεχόμενο των προκείμενων ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα (αλήθεια).